تاریخچه گردشگری را می‌توان به دوران باستان، قرون وسطی، انقلاب صنعتی و دوران توریسم مدرن و امروزی تقسیم‌بندی کرد. گردشگر و گردشگری در معانی وسیع کلمه، از جمله عادات قدیم طبقه ثروتمند بوده است. اما تاریخچه گردشگری بویژه از سده هیجدهم، که قرن ظهور رومانتیسم و پیدایش انقلاب صنعتی است، رو به گسترش و بالندگی می‌نهد.
قدیمی‌ترین اشکال گردشگری که در اروپا بسیار رایج بوده، مسافرت‌های اشراف و شاهزادگان جوان بوده است که به منظور آشنایی با شیوه‌های مختلف حکومت و زندگی مردم به نقاط مختلف صورت می‌گرفته است. چنین مسافرت‌هایی جزئی از برنامه‌های سنتی آموزش و پرورش آنان را تشکیل می‌داده که بعضاً تدارک آن توسط سازمان‌های ویژه‌ای که مأموریت ترتیب دادن آن را به عهده داشتند انجام می‌گرفته است.
در جوامع شرقی می‌توان نمونه‌های روشنتری از صور بی شکل گذران اوقات فراغت و توریسم تفریحی را در میان گروه‌های اشرافی ردیابی کرد. مثلاً برنامه‌های شکار دسته جمعی درباریان که در فرهنگ نقاشی ایران چه در سنگ نبشته‌های تخت جمشید یا طاق بستان و چه در هنر مینیاتور منعکس است. این حکایت از وجود نوعی از توریسم تفریحی و سرگرم کننده در بین طبقات اشراف می‌نمایند. اشکال دیگری از توریسم در دنیای قدیم سفرهای درویشان، قلندران، جاسوسان و مسافرت‌های استثنایی ماجراجویان بوده است که برای کسب اطلاعات و ارضاء حس جادثه جویی خود صورت می‌گرفت.
تاریخچه گردشگری در دوران باستان
آنچه مسلم است، از دوران باستان تاکنون همواره سه نوع انگیزه اصلی و اساسی محرک انسانها در تغییر موقت محلاقامت آنان و انجام سفرهای کوتاه یا طولانی و خطرناک بوده است: انگیزههای دینی، تفریحی و کنجکاوی. به جرات می‌توان مدعی شد که در دوران باستان، اولین و اساسیترین انگیزه سفر احساسات دینی بوده است و مردم برای دیدن اماکن مقدسه به سفرهای طولانی دست میزدند. همین انگیزه، چینیهای پیرو «بودا» را برای سفر به هندوستان و پیمودن هزاران فرسنگ راه برانگیخته است. یونانیان و رومیان هم در دستهها و گروه‌های عظیم به معبد «دلفی» سفر می‌کردند تا به پیشگوییهای «اراکلس» گوش فرا دهند.
براساس تاریخچه گردشگری حس کنجکاوی نیز از جمله انگیزههای سفر است که همواره از دوران باستان وجود داشته و انگیزه سفرهای طولانی برای شناسایی آداب و رسوم و سنن قبایل و ملل دیگر بوده است. داستانهای نقل شده توسط جهانگردان سفرنامه نویس که معروفترین آنها «هرودت» است، گاهی تنها مدرک موجود و مبتنی بر وجود تمدنهای بزرگی است که ناپدید شده اند، ولی کاوشهای باستانشناسی وجود آنها را ثابت کرده است.
بازیهای المپیک هم طی حدود ۱۲۰۰ سال (از سال ۷۷۶ قبل میلاد تا ۳۹۳ بعد از میلاد مسیح) نه تنها یونانیان، بلکه رومیان را نیز از سراسر امپراتوری و حتی از سرزمینهای دوردست به خود جلب میکرده است. علاوه براین، در دوران باستان خاصیت شفابخشی آب چشمههای معدنی هم یونانیان و رومیان را به امید شفا و سلامت به خود جلب میکرده است. در امپراتوریهای ایران و روم وجود جادههای خوب و سهولت و امنیت مسافرت در پرتو قدرت امپراتوریها و وجود سرویسهای منظم ارابه و کالسکه رانی، مردم مرفه را به دیدار نقاط جالب و متنعم از آرایش و زیبایی مناظر طبیعی تشویق میکرد و گروهی را نیز برای خوشگذرانی به رم و یا سایر نقاط سوق میداد.
تاریخچه گردشگری در قرون وسطی
رفته رفته این نوع مسافرت‌های تفریحی نیزبرای خود جایگاه مشخص و مهمی را احراز کردند. در قرون وسطی زیارت دوباره اهمیت خود را بازیافت، زیرا اروپای قرون وسطی مصادف بود با توسعه مسیحیت که تشویق کننده افراد به سفر برای ادای فرایض دینی است. علاوه بر این، در خاور دور نیز بوداییان برای زیارت معابد به سفرهای خودادامه میدادند و در سده هشتم میلادی مکه نیز به صورت یکی از عمده ترین مراکز جلب زایران ممالک اسلامی درآمد.
در این دوران ایجاد شرایط و امکانات لازم برای همزیستی مسالمت آمیز بین قبایل و دول مختلف ضرورت ایجاب میکرد که نمایندگان دول همسایه و یا دور از یکدیگر همواره در سفر باشند. افزون بر این، جاذبه و تصور کسب سودهایکلان از طریق دستیابی به کالاهای کمیاب، بازرگانان را بر آن میداشت تا در جستجوی کالاهای مناسب به نقاط دور دست سفر کنند. به عنوان مثال، یونانیان مستعمراتی را در سواحل دریای سیاه، دریای مدیترانه تا مارسی ایجاد کردند و با اهالیاطراف به تجارت پرداختند. تجار رومی نیز در جستجوی کهربا به سواحل بالتیک و به دنبال فولاد به «ویستولا» و برای یافتن روی به جزایر بریتانیا رخنه کردند و به هر حال، مبادلات بازرگانی در کلیه جهات صورت می‌گرفت.
تاریخچه توریسم و تا آنجا که اطلاعات تاریخی نشان می‌دهد، سیر و سیاحت برای استراحت و تفریح از اوایل قرن شانزدهم شروع شده و مردم برای بازدید از شهرهای بزرگ و معروف دنیا، اقدام به مسافرت نموده اند. بدیهی است که انگیزه اصلی سفر سیاحان معروفی چون مارکوپولو، ابن بطوطه، ناصر خسرو و نظایر آنها را نمی توان تفریحی و استراحت دانست. بلکه اینان سیاحان حرفه‌ای بوده اند که برای اکتشافات، تجارت، ماجراجویی، شناخت سرزمینها و اقوام دیگر و یا زیارت و مقاصدی که ناشی از استراحت و تفریح نبوده اقدام به سفرهای چندین ساله می‌کردند.
براساس تاریخچه گردشگری در قرن هیجدم به دنبال دگرگونیها و تحولاتی که در ساختار اجتماعی و اقتصادی اروپا منبعث از انقلابات کشاورزی و صنعتی روی داد، به تدریج یک نوع مسافرت تفریحی برای استفاده از سواحل دریاها و سرگرمی و استراحت، جای مسافرت‌های سنتی – آموزشی اشراف را گرفت و افرادی که بدین منظور بویژه به فرانسه مسافرت می‌کردند، «توریست» نامیده شدند. جریان صنعتی شدن، رشد شهر نشینی، افزایش تولید، سرعت در وسایل ارتباطی و حمل و نقل و غیره، باعث شده است که زندگی خانوادگی، مذهبی، گذران اوقات فراغت، ادبیات، هنر و تحولات اقتصادی – فرهنگی و سیاسی عمیقاً و سریعاً در مدت زمان بسیار کوتاهی دستخوش دگرگونی قرار گرفته و بدین ترتیب شیوه‌های تولید و معیشت و سکونت و مصرف و فرهنگ نیز متحول گردیده اند.
تاریخچه گردشگری از انقلاب صنعتی
اثرات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و جغرافیایی انقلاب صنعتی که مبدأ آن را سال ۱۷۶۰ تعیین کرده اند، در قرن نوزدهم میلادی نمودهای خود را عیان ساخته و شهرهای زیادی که از نظر شرایط محیط توان گسترش داشتند، جمعیت زیادی را که در جستجوی کار، روستاهای خود را ترک گفته بودند به خود پذیرفتند. بدنبال این روند جمعیت پذیری، چشم‌انداز جغرافیایی شهرها دگرگون شد و مهاجرتهای بین قاره ای، این روند را شدت بخشید. جذب نیروهای آزاد شده از جامعه روستایی در جامعه شهری و تبدیل آنان از کارگران پراکنده کشاورزی به کارگران متمرکز صنعتی بافت اقتصادی – سیاسی و اجتماعی شهرها را تغییر داد.
تمرکز و جایگزینی این عناصر شهری محیط مسکونی آنان را فشرده تر ساخته و جشم انداز یکنواختی را بوجود آورد. در طی چنین گسترشی، اراضی و فضاهای شهری را ساختمانهای مسکونی بلعیدند و چهره‌های محیط بیش از پیش از مظاهر و چشم‌اندازهای طبیعی خالی شدند. به عبارت دیگر ساکنین جوامع شهری لاجرم با چشم‌انداز یکنواختی از طبیعت تحت تصرف خود روبه رو بودند. نیاز شدید به تنوع محیط طبیعی آنان را به گردش در پارکها و باغات یا نواحی سرسبز واقع در محیط درون و یا پیرامون شهری می‌کشاند که به نحوی صنعت توریسم را ابعاد جغرافیایی می‌بخشید.
از طرف دیگر تمرکز نیروهای کار در محیط‌های شهری امکان ارتباط آنان با یکدیگر و تشکیل سازمان‌ها و تشکیلات صنفی را فراهم نموده و کارگران توانستند خواستهای خود را در جهت محدود کردن زمان کار، بهبود شرایط و محیط کار، داشتن حق مرخصی سالیانه و نظایر اینها را مطرح ساخته و به دنبال کوششهای پی گیر به اخذ این امتیازات نائل گردند به نحوی که زمان کار از روزی ۱۳ تا ۱۵ ساعت در روز در اواخر قرن نوزدهم به کمتر از نصف تقلیل یافته و در برخی کشورها تا مرز ۷ ساعت در روز یا ۳۵ ساعت در هفته نیز رسیده است و این امر نشان می‌دهد که ضمن اینکه زمان خواب تقریباً ثابت مانده، اما اوقات فراغت و گردشگری به نحو چشمگیری فزونی یافته است. از این هنگام به بعد، جنبش توریسم، با توسعه گرفتن جامعه صنعتی و حاصل آمدن پیشرفتهای مادی دنبال می‌شود. بروز انقلاب در امر حمل و نقل که نخست در راه‌های آهن و کشتیهای بخار اتفاق می‌افتد و سپس به روالی بسیار انعطاف پذیرتر توسط اتومبیل ادامه می‌یابد، تا بعدها که توریسم در نواحی دور دست با هواپیما، باب روز شد، عمل نقل مکان گردشگران را بسیار تسهیل کرده است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
تاریخچه گردشگری بر قرار ساختن رسم مرخصی با استفاده از حقوق، تا حدود زیادی در افزایش شمار استفاده کنندگان از تعطیلات، موثر افتاده است. زیرا که برخوردار شدن از امتیاز تعطیلات، خود نتیجه توسعه اقتصادی بشمار می‌رفت. همین امر سبب شد که به مروز زمان، گردشگری و توریسم از انحصار افراد طبقات ممتاز و اشراف خارج شده و تقریباً تمامی قشرهای اجتماعی را در کشورهای توسعه یافته، سوای طبقه دهقانان که با بندهایی از الزام و انقیاد، چون حفاظت ازدامها، وابسته به محل دائم اقامت خویش اند را در بر بگیرد.
هرچند که در تاریخچه توریسم استفاده از ماشین‌آلات کشاورزی و رواج کشت گروهی، بیش از پیش دهقانان را از الزامات کارهای کشاورزی رها می‌سازد و زمینه را برای فراغت آنان از کار کشت را فرام می‌آورد. تاریخچه توریسم تنها به طبقات ممتاز جامعه اختصاص داشته است، تدارکات و تجهیزات مربوط به هتلداری متضمن وجود تعداد زیادی مهمانخانه‌های بزرگ (پالاسها) و یا اماکن مجهز بوده است. مردمی کردن بیش از پیش مراکز تفریح و سرگرمی، موجب تعدد هتل‌های ساده تر و بروز بحرانی وخیم در هتلداری تجملی، به ویژه در جریان سالهای بحران اقتصادی (۱۹۵۳-۱۹۲۹ میلادی) شده است. از آن پس نیز این بحران بصورت تبدیل هتل‌های شخصی به آپارتمان و فروش آپارتمان‌ها به افراد، خود را نشان می‌دهد.
صنعت گردشگری که امروز بسیار مورد توجه است ریشه در تاریخی قدیمی دارد. امروزه علاوه بر اینکه هتل‌های بزرگ و متجمل هنوز به توسعه خویش ادامه می‌دهند، مراکز توریستی، به ویژه پیرامون اماکن مسکونی ارزان قیمت، تثبیت شده اند: از آن جمله می‌توان به حریم‌هایی که برای پذیرش چادرها و یا کاروانها در نظر گرفته شده اند و یا به اجاره دادن اتاق‌ها در اماکن مسکونی اشاره نمود.
